1個90円のリンゴと1個60円のミカンを20個買いました。代金は1530円でした。リンゴとミカンを幾つずつ買ったのでしょうか。お馴染み鶴亀算のリンゴ&ミカン版である。
さて、その解法だが、学校では次のような表を作って説明しているようだ。
リンゴ | 0 | 1 | 2 | … | ? | … | 18 | 19 | 20 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ミカン | 20 | 19 | 18 | … | ? | … | 2 | 1 | 0 |
代金 | 1200 | 1230 | 1260 | … | 1530 | … | 1740 | 1770 | 1800 |
ミカンだけを買ったとすると代金は60×20=1200円、ミカンを1つ減らしリンゴを1つ増やすと(合計の個数を変えない)、代金は30円増え、1200円と1530円の差額は330円だから、リンゴは330÷30=11個買ったはず、という論法である。学校の授業では、これで一件落着とするようだが、もう少しいろいろな計算法を試みてもよいと思われる。
たとえば、表の右端のケース、つまりリンゴだけを買ったという仮定から出発したらどうなるかと問うことができるだろう。もちろん、ほぼ同じ論理で計算できるのだが、それがわかれば表の途中から始めても同じであることに気付く子も出てくるのではあるまいか。たとえば、リンゴを1530÷90=17個、ミカンを20−17=3個と仮定し、代金1530+60×3=1710円から計算する。あるいは、半々にして、リンゴ10個、ミカン10個と仮定してもよい。
この論理は、合わせて20個という条件を軸に、各個数を任意に仮定し、代金が合うように調整して解に至る、という考え方である。
これに気付けば、代金が1530円という条件を軸にしても、同様の論理を展開できるのではないかというアイディアが湧いてくるだろう。
つまり、代金1530円でリンゴだけを買ったとすると前述のように17個のはずだが、買ったのは合わせて20個である。代金で見るとリンゴ2個はミカン3個に相当することから、リンゴ2個に代えてミカン3個にすれば(代金を変えない)、総数は1個増えることになる。したがって、20−17=3個増やすには、買うリンゴを2×3=6個減らし、ミカンを3×3=9個増やせばよい。この方法には、1530÷90が割り切れなければリンゴだけ買ったという仮定ができないという欠点がある。その場合は、ミカンを混ぜて調整しなければならない。
リンゴ | 17 | 15 | 13 | … | ? | … | 5 | 3 | 1 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ミカン | 0 | 3 | 6 | … | ? | … | 18 | 21 | 24 |
個数 | 17 | 18 | 19 | … | 20 | … | 23 | 24 | 25 |
どちらの解法も2つの条件の一方を固定しているが、要するにリンゴとミカンの個数の組合せを総当たりで調べている。本当に総当たりすれば21×21=441通りになるから、それに比べればかなりの省力化ではあるが、本質に大差はない。ならば、姑息な手は止めにして、総当たりで考えてみよう。リンゴとミカンをそれぞれ0〜20個として組み合わせた表を作ると、それぞれの組合せの個数は下表のようになる。個数の条件を満たすのは、赤で示した対角線上の組合せである。
個数 | リンゴ | |||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | ||
ミカン | 0 | 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 |
1 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | |
2 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | |
3 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | |
4 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | |
5 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | |
6 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | |
7 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | |
8 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | |
9 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | |
10 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | |
11 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | |
12 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | |
13 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | |
14 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | |
15 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | |
16 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | |
17 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 | |
18 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 | 38 | |
19 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 | 38 | 39 | |
20 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 | 38 | 39 | 40 |
同様に、代金は下表のようになる。代金の条件を満たすのは、青で示した線上の組合せである。
代金 | リンゴ | |||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | ||
ミカン | 0 | 0 | 90 | 180 | 270 | 360 | 450 | 540 | 630 | 720 | 810 | 900 | 990 | 1080 | 1170 | 1260 | 1350 | 1440 | 1530 | 1620 | 1710 | 1800 |
1 | 60 | 150 | 240 | 330 | 420 | 510 | 600 | 690 | 780 | 870 | 960 | 1050 | 1140 | 1230 | 1320 | 1410 | 1500 | 1590 | 1680 | 1770 | 1860 | |
2 | 120 | 210 | 300 | 390 | 480 | 570 | 660 | 750 | 840 | 930 | 1020 | 1110 | 1200 | 1290 | 1380 | 1470 | 1560 | 1650 | 1740 | 1830 | 1920 | |
3 | 180 | 270 | 360 | 450 | 540 | 630 | 720 | 810 | 900 | 990 | 1080 | 1170 | 1260 | 1350 | 1440 | 1530 | 1620 | 1710 | 1800 | 1890 | 1980 | |
4 | 240 | 330 | 420 | 510 | 600 | 690 | 780 | 870 | 960 | 1050 | 1140 | 1230 | 1320 | 1410 | 1500 | 1590 | 1680 | 1770 | 1860 | 1950 | 2040 | |
5 | 300 | 390 | 480 | 570 | 660 | 750 | 840 | 930 | 1020 | 1110 | 1200 | 1290 | 1380 | 1470 | 1560 | 1650 | 1740 | 1830 | 1920 | 2010 | 2100 | |
6 | 360 | 450 | 540 | 630 | 720 | 810 | 900 | 990 | 1080 | 1170 | 1260 | 1350 | 1440 | 1530 | 1620 | 1710 | 1800 | 1890 | 1980 | 2070 | 2160 | |
7 | 420 | 510 | 600 | 690 | 780 | 870 | 960 | 1050 | 1140 | 1230 | 1320 | 1410 | 1500 | 1590 | 1680 | 1770 | 1860 | 1950 | 2040 | 2130 | 2220 | |
8 | 480 | 570 | 660 | 750 | 840 | 930 | 1020 | 1110 | 1200 | 1290 | 1380 | 1470 | 1560 | 1650 | 1740 | 1830 | 1920 | 2010 | 2100 | 2190 | 2280 | |
9 | 540 | 630 | 720 | 810 | 900 | 990 | 1080 | 1170 | 1260 | 1350 | 1440 | 1530 | 1620 | 1710 | 1800 | 1890 | 1980 | 2070 | 2160 | 2250 | 2340 | |
10 | 600 | 690 | 780 | 870 | 960 | 1050 | 1140 | 1230 | 1320 | 1410 | 1500 | 1590 | 1680 | 1770 | 1860 | 1950 | 2040 | 2130 | 2220 | 2310 | 2400 | |
11 | 660 | 750 | 840 | 930 | 1020 | 1110 | 1200 | 1290 | 1380 | 1470 | 1560 | 1650 | 1740 | 1830 | 1920 | 2010 | 2100 | 2190 | 2280 | 2370 | 2460 | |
12 | 720 | 810 | 900 | 990 | 1080 | 1170 | 1260 | 1350 | 1440 | 1530 | 1620 | 1710 | 1800 | 1890 | 1980 | 2070 | 2160 | 2250 | 2340 | 2430 | 2520 | |
13 | 780 | 870 | 960 | 1050 | 1140 | 1230 | 1320 | 1410 | 1500 | 1590 | 1680 | 1770 | 1860 | 1950 | 2040 | 2130 | 2220 | 2310 | 2400 | 2490 | 2580 | |
14 | 840 | 930 | 1020 | 1110 | 1200 | 1290 | 1380 | 1470 | 1560 | 1650 | 1740 | 1830 | 1920 | 2010 | 2100 | 2190 | 2280 | 2370 | 2460 | 2550 | 2640 | |
15 | 900 | 990 | 1080 | 1170 | 1260 | 1350 | 1440 | 1530 | 1620 | 1710 | 1800 | 1890 | 1980 | 2070 | 2160 | 2250 | 2340 | 2430 | 2520 | 2610 | 2700 | |
16 | 960 | 1050 | 1140 | 1230 | 1320 | 1410 | 1500 | 1590 | 1680 | 1770 | 1860 | 1950 | 2040 | 2130 | 2220 | 2310 | 2400 | 2490 | 2580 | 2670 | 2760 | |
17 | 1020 | 1110 | 1200 | 1290 | 1380 | 1470 | 1560 | 1650 | 1740 | 1830 | 1920 | 2010 | 2100 | 2190 | 2280 | 2370 | 2460 | 2550 | 2640 | 2730 | 2820 | |
18 | 1080 | 1170 | 1260 | 1350 | 1440 | 1530 | 1620 | 1710 | 1800 | 1890 | 1980 | 2070 | 2160 | 2250 | 2340 | 2430 | 2520 | 2610 | 2700 | 2790 | 2880 | |
19 | 1140 | 1230 | 1320 | 1410 | 1500 | 1590 | 1680 | 1770 | 1860 | 1950 | 2040 | 2130 | 2220 | 2310 | 2400 | 2490 | 2580 | 2670 | 2760 | 2850 | 2940 | |
20 | 1200 | 1290 | 1380 | 1470 | 1560 | 1650 | 1740 | 1830 | 1920 | 2010 | 2100 | 2190 | 2280 | 2370 | 2460 | 2550 | 2640 | 2730 | 2820 | 2910 | 3000 |
この2本の線が交差する組合せが解である。直ぐにわかるように、これは二元連立一次方程式のグラフによる解法に他ならない。買ったリンゴの数を x、ミカンの数を y として、
x + y = 20 90x + 60y = 1530
という式を立て、グラフを描いて解いたことに相当する。第一の解法は、リンゴの数を x とするとミカンの数は個数の条件から 20 − x となることから、
90x + 60(20 − x)= 1530
という一次方程式を立てることに相当する。また、第二の解法はリンゴの数を x とするとミカンの数は代金の条件から(1530 − 90x)÷ 60 となることから、
x +(1530 − 90x)÷ 60 = 20
という一次方程式を立てることに相当する。
*
文章題に含まれている条件、未知数の設定と条件との関係、問題の世界と数学の世界との対応を認識することは中学以降の学習に必要であり、また初期の目標でもある。したがって、小学校において、このような形で学習を深めておくことが必要だろう。